Созылмалы жұқпалы емес ауруларды басқару бағдарламалары
Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау саласын дамытудың 2016 - 2019 жылдарға арналған «Денсаулық» мемлекеттік бағдарламасын шеңберінде халықтың аурушаңдығын, асқынуы мен өлім-жітімін төмендетуге бағытталған созылмалы инфекциялық емес ауруларды басқару және адамның өзін қатыстыра отырып, денсаулық үшін ортақ жауапкершілікті қалыптастыру мақсатында ҚР ДСМ дәлелді медицинаға негізделген ауруларды басқару бағдарламаларын (АББ) енгізе отырып, АМСК күшейту бойынша жұмыс жүргізуде.
АББ-ны енгізу созылмалы жұқпалы емес аурулардың алдын алу және олармен күрес, пациенттердің өз денсаулығы үшін ортақ жауапкершілігін арттыру, медициналық персоналдың өзара іс-қимылын жақсарту және ықтимал асқынуларды немесе жай-күйін ауырлатуды болдырмау мәселелеріне бағытталған қолда бар барлық ресурстарды пайдалануда елеулі өзгерістер қажеттігінен туындады.
АББ – бұл денсаулық сақтау шығындарын азайтуға және кіріктірілген көмек көмегімен аурудың салдарын болдырмау немесе азайту жолымен созылмалы аурулары бар адамдардың өмір сүру сапасын жақсартуға бағытталған Бағдарлама.
Сонымен қатар, АББ – бұл өзіне-өзі көмек/өзін-өзі басқару бойынша күш салуға болатын жағдайлары бар пациенттердің белгілі бір топтарына арналған үйлестірілген медициналық араласулар мен коммуникация жүйесі. Мұндай бағдарлама жеке тұлғаларға басқа медициналық қызмет көрсетушілермен бірге өзінің ауруын басқаруға және асқынуды болдырмауға мүмкіндік береді.
АББ-ны енгізу бойынша халықаралық тәжірибелер мен түрлі тәсілдер ҚР ДСМ деңгейінде халықаралық консультанттармен бірге талқыланды. Ғылыми-дәлелді медицинаға негізделген ауруларды басқару бағдарламасын әзірлеу және енгізу, халықтың денсаулық мәселелері бойынша хабардар болуын арттыру және денсаулық сақтау реформаларын одан әрі нығайту және әлеуметтік жаңғырту тәсілдерін шешу үшін мемлекет, қызметкерлер және азаматтардың өздері арасында азаматтардың денсаулығы үшін ортақ жауапкершілігін арттыру шешілді.
ҚР ПІБ МОА қызметіне созылмалы жұқпалы емес ауруларды басқарудың 5 бағдарламасы енгізілуде: 1. қантты диабет (ҚД), 2. жүректің ишемиялық ауруы (ЖИА), 3. артериялық гипертензия (АГ), 4. бронх демікпесі (БД), 5. өкпенің созылмалы обструктивті ауруы (СОӨА).
АББ (ауруларды басқару бағдарламасы) паспорты
АББ практикалық денсаулық сақтау жүйесіне енгізу
Ауруларды басқару бағдарламасы – профилактика және халықпен жұмыстың жаңа формасы
«Біз алғашқы медициналық-санитарлық көмектің алдын алу және сапасын арттыру жөнінде байсалды түрде ескеруіміз керек. Аурудың жақсы ұйымдастырылған профилактикалық жұмысы ерте кезеңде алдын алуға болады. Сондықтан, Қазақстанда халықтың мақсатты топтарының денсаулығына мониторинг жүргізу үшін ұлттық бағдарламалар жиынтығын енгізу қажет».
(Қазақстан Республикасы Президентінің - Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан-2050» стратегиясы - қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауы)
Президент өзінің жыл сайынғы Қазақстан халқына Жолдауында алғашқы медициналық-санитарлық көмекті (бұдан әрі – АМСК) денсаулық сақтаудағы басты басым бағыт ретінде белгіледі. Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан – 2050" стратегиясы - қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты" Жолдауында Ұлт Көшбасшысы алғашқы буын деңгейінде медициналық көмекті жетілдірудегі бағыттардың маңыздылығын көрсетеді.
2013 жылы Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігі ауруларды басқару бағдарламаларын (бұдан әрі – ДББ) енгізу жобасын іске қосты.
Осы жоба шеңберінде екі пилоттық өңірлерде (Павлодар және Солтүстік Қазақстан облыстары) үш ауру бойынша жұмыс бастады: қантты диабет, артериялық гипертензия, созылмалы жүрек жеткіліксіздігі. (ҚР ДСМ 2013 жылғы 01 сәуірдегі «Пилоттық өңірлерде созылмалы инфекциялық емес ауруларды басқару бағдарламасын енгізу туралы» №211 бұйрығы). Ауруды басқару бағдарламасының тиімділігінің маңызды шарттарының бірі ауруды басқарудың жеке стратегиясын бірлесіп жоспарлау мақсатында дәрігер мен пациент арасындағы өзара іс-қимылды қолдау болып табылады.
Қазіргі кезде негізгі талап өзін-өзі басқару және өзіне-өзі көмек көрсету болып табылатын бағдарламалардың мұндай түрлерін көп адам біле бермейді. АББ дегеніміз не?
АББ созылмалы инфекциялық емес ауруларды (бұдан әрі – СИЕА) басқаруды қамтитындығынан бастайық. Бүгінгі таңда СИЕА дамыған елдер халқының мерзімінен бұрын жоғары өлім-жітімі мен мүгедектігінің жетекші себептері бола отырып, қазіргі заманғы денсаулық сақтаудың өзекті проблемаларының біріне айналды. Олардың дамуы көптеген қауіп факторларының әсерімен түсіндіріледі, олардың негізгілері жынысы, жасы, темекі шегу, артериялық гипертензия, артық дене салмағы, қандағы қанттың жоғары деңгейі, алкогольді шектен тыс пайдалану, дене белсенділігінің төмендігі (Brownson R.C., 1998). Көптеген эпидемиологиялық зерттеулердің деректері бойынша, жүрек-қан тамырлары және басқа да созылмалы инфекциялық емес аурулардың дамуындағы жоғарыда көрсетілген факторлардың рөлі дәлелденген және даусыз (Р. Г. Оганов, 2007).
Тиісінше, СИЕА-ның даму және өршу қаупі факторларының алдын алу медицина қызметкерлері жұмысының, әсіресе АМСК деңгейінде маңызды бағыты болып табылады. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының еуропалық аймағының деректері бойынша СИЕА бүкіл әлемде, оның ішінде Қазақстан Республикасында өлім-жітімнің, сырқаттанушылықтың және мүгедектіктің басты себебі болып табылады. Бұл жағдай Қазақстан үшін СИЕА мәселесін ерекше өзекті етеді.
СИЕА – бұл жүрек-қан тамырлары аурулары (ЖҚА), онкологиялық, созылмалы респираторлық аурулар, психикалық бұзылулар, диабет кіретін созылмалы аурулар қатары.
Алдын алудың негізгі бағыттарының бірі диспансерлеу болып табылады. Диспансерлік есептің тиімділігі қазіргі заманғы денсаулық сақтаудың өзекті мәселелерінің бірі болып табылады. Егер жоғарыда келтірілген фактілер бойынша: Қазақстандағы профилактикалық қызметтің проблемалары, кемшіліктері туралы айтатын болсақ, диспансеризация, әсіресе қазіргі уақытта жүргізіліп жатқан түрде, тиімділігі аз болып табылады деп айтуға болады. Осыған байланысты созылмалы инфекциялық емес аурулары бар тұрғындармен жұмыс істеу және алдын алудың жаңа нысандарын іздеу қажет. Мұндай нысандардың бірі АББ.
Ауруды басқарудың американдық қауымдастығының (DMAA) анықтамасына сәйкес Disease Management – халықтың денсаулығын сақтау мақсатында үйлестірілген араласулар мен коммуникациялар жүйесі, бұл жағдайда пациенттің денсаулығын қорғау бойынша күш-жігері елеулі болып табылады.
Ауруды басқару келесі құрамдастармен қамтамасыз етіледі:
1) ауруды басқаруға мұқтаж пациенттер топтарын сәйкестендіру процесі;
2) пациенттің өзекті жай-күйінің дұрыс өлшенген деректері негізінде ауруды басқару процесінде көмекті ұйымдастыру;
3) пациенттің дәрігерлермен және басқа да медициналық қызмет көрсетушілермен практикалық ынтымақтастығының моделі (орта медициналық персонал/пациенттерді күту жөніндегі менеджерлер/, клиникалық фармакологтар, әлеуметтік қызметкерлер, волонтерлер);
4) пациентті денсаулығын басқаруға үйрету (алғашқы алдын алуды, мінез-құлықты модификациялау бағдарламасын, комплайенс-бақылауды қамтуы мүмкін);
5) ағымдағы және соңғы талдау, бағалау және жоспарлау;
6) тұрақты кері байланыс («денсаулық жоспарын» түзету мақсатында пациентпен, дәрігермен және көмекші қызметтермен нақты әңгімелесулерді қамтуы мүмкін).
АББ-ны енгізу процесі келесі кезеңдерді қамтиды:
1) Пациенттерді анықтау.
АМСК қызметкерлерінің негізгі міндеттерінің бірі пилот шеңберінде таңдалған патологиясы бар пациенттерді анықтау болады.
2) Сауалнама жүргізу және АББ-ға қатысуға шақыру.
Сауалнама бірнеше сұрақтан тұрады, мұнда негізгі мақсат пациенттің деректері туралы ақпарат алу және АББ-мен қаншалықты таныс, ол осы бағдарламаға қатысуға ниет білдіре ме? АББ-ға қатысуға шақыруда оған тағы да оның бағдарламаға қатысуының артықшылықтарын, емделушінің АББ шеңберінде құқығы бар екендігін, сондай-ақ оның міндеттерін түсіндіруі тиіс. Содан кейін шарт жасалады.
3) Пациенттерді оқыту.
Осы кезеңде АМСК ұйымдарының денсаулық мектептері іске қосылатын болады.
4) Учаскелік терапевпен байланысты ұйымдастыру.
Бұл жерде дәрігерге белгілі міндеттер тізбесі жүктеледі: пациентті жүргізу кезінде нені бақылау керектігі.
5) Мультисалалық топ жұмысын ұйымдастыру.
Топтың болжамды құрамы: дәрігер-терапевт/ЖПД, дәрігер-кардиолог, дәрігер-эндокринолог, дәрігер-диетолог немесе оқыған орта медперсонал, СӨС қызметінің маманы, пациенттерге консультация беру және оқыту жөніндегі мейірбике, әлеуметтік қызметкер және т.б.Топ мүшелерінің міндеттер тізбесіне оқыту, медициналық көмек және емдеу, ішкі ережелерді әзірлеу, іс-шараларды және мониторингті жүргізу.
6) Деректер мониторингі және нәтижелердің бағасы.
Мониторингтің мақсаты дәстүрлі еммен салыстырғанда АББ тиімділігін бағалау, сондай-ақ бағдарламаларға қанағаттанушылық деңгейін анықтау болып табылады.
АББ бірқатар елдерде табысты жүргізілді: Финляндия, онда ЖИА-дан (1971 ж.) өлім-жітімнің әлемдегі ең жоғары көрсеткіші тіркелген. 1972-1977 жж. АББ-ның пилоттық жобасы енгізілді;
- Голландия. 2000 ж. – қантты диабет;
- Германия. 2001 ж. – қантты диабеттің 2-типі, өкпе обыры және ЖИА бойынша бағдарламаны пилоттық енгізді;
- Канада. 2003 ж. – ЖСЖ, ӨСОА, қантты диабет.
2017 жылы ҚР-да АББ-ны енгізу бойынша пилот шеңберінде Павлодар қаласының 4 қалалық емханалары мен Петропавл қаласының 3 қалалық емханалары қатысты. АББ пилоттық енгізу мынадай созылмалы инфекциялық емес ауруларды қамтиды: қантты диабет, артериялық гипертензия және созылмалы жүрек жеткіліксіздігі.
Өңірлер бөлінісінде АББ-ны бөлу былайша жүзеге асырылды:
Павлодар қ.:
№1 қалалық емхана – қантты диабет;
№2 қалалық емхана – жүректің созылмалы жеткіліксіздігі, артериялық гипертензия;
№4 қалалық емхана – қантты диабет;
№5 қалалық емхана – артериялық гипертензия.
Петропавл қ.:
№1 қалалық емхана – қантты диабет;
№2 қалалық емхана – жүректің созылмалы жеткіліксіздігі;
№3 қалалық емхана – артериялық гипертензия.
Әр емханада АББ-ны енгізу бойынша мультисалалық топтар құрылды, сондай-ақ әрбір пилоттық аймақта АББ-ны енгізу бойынша өңірлік үйлестірушілер анықталды.
Пилоттық өңірлерде АББ-ны енгізумен денсаулық сақтауды дамыту республикалық орталығының денсаулық сақтауды стандарттау орталығының АМСК жетілдіру бөлімі жүзеге асырады. Енгізу бойынша жұмыс Canadian society for international health консалтингтік компаниясының қолдауымен жүзеге асырылады. Үйлестіруші орган Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігінің Медициналық көмекті ұйымдастыру департаменті болып табылады.
Осылайша, мінез-құлықтың өзгеруі, медициналық команданың емдеу және алдын алу кеңестерін ұстану, ауруды бақылау және өзін-өзі бақылау аймақ денсаулығының көрсеткіштерін айтарлықтай жақсартуға алып келуі мүмкін, бұл ретте, жүректі ауыстырып салу сияқты үлкен экономикалық салымдарды талап етпей, және басқа да басқарылмайтын ауру жағдайында медицина қызметкерлері баруға мәжбүр болатын инвазиялық емдеу әдістері. Ауруды басқару бағдарламаларын енгізу үздік көрсеткіштерге ықпал етеді, бірақ пациенттің ғана емес, бүкіл денсаулық сақтау жүйесінің күш-жігерін талап етеді.
